نشریه معارف عقلی
پیاپی 1 (بهار 1385)

نوشتار حاضر، درصدد بررسی جایگاه دانش منطق در میان دیگر دانش هاست. از آنجا که بررسی تمایز علوم و تقسیم های علم نقش بسزایی در روشن شدن مسئله مورد بحث دارد، در آغاز، بحث مختصری درباره دو نکته مزبور مطرح کرده، سپس به اثبات ابزاری بودن منطق می پردازیم. بدین امر نیز توجه داده می شود که در باب منطق دو دیدگاه می توان داشت: یکی نگاه فی نفسه، و دیگری در قیاس با دیگر علوم، که غرض اصلی از علم منطق جهت دوم است. ازهمین دیدگاه است که منطق، دانشی ابزاری به شمار آمده که همه دانش ها بدان نیازمندند. در بخش پایانی مقاله، معنای ابزاری بودن منطق بررسی شده و روشن می شود که منطق ضمانت صحت فکر، از نظر صورت و ماده را بر عهده دارد. ولی در منطق، بحث از ماده فکر، به طور کلی صورت می گیرد و این علم به مواد خاص و جزئی که در افکار گوناگون به کار می رود، نمی پردازد.

مباحث و ابواب منطق دارای ترتب عقلانی است و نمی توان مباحث منطق را به دلخواه آغاز کرد؛ چرا که مفاهیم و محتویات ذهن روابط خاص و آرایش ویژه ای دارند.در سخنان منطق دانان درباره تعداد ابواب منطق و ترتیب آنها و وجه آن، تفاوت هایی وجود دارد که می توان آنها را به سه دسته تقسم کرد:دسته اول مربوط به تعداد ابواب منطق ارسطوست که بعضی آنها را شش، برخی هفت و بعضی هشت باب شمرده اند؛دسته دوم مربوط به حذف و اضافه هایی است که در ابواب منطق ارسطو صورت گرفته است؛ زیرا بعضی یک باب به ابواب منطق ارسطو افزوده اند و برخی یک باب آن را حذف کرده اند، و بعضی قسمتی از یکی از ابواب آن را جدا کرده و در باب مستقل قرار داده اند؛دسته سوم نیز مربوط به ترتیب بین ابواب منطق و وجه آن است؛ چرا که بعضی جایگاه یکی از ابواب منطق را بر یک یا چند باب دیگر مقدم می دانند و برخی جایگاه همان باب را نسبت به آن یک باب یا چند باب مقدم نمی دانند و گاه نیز در وجوب یا اولویت تقدیم یک باب بر باب یا ابوابی دیگر اختلاف کرده اند و هرکدام بر مدعای خود دلیلی ذکر می کند.
این مقاله سخنان منطق دانان را درباره تعداد ابواب منطق و ترتیب بین آنها و وجه آن، بررسی می کند.

قضیه، یکی از مهم ترین موضوعات منطق است. در طول تاریخ منطق، درباره اجزای قضیه دیدگاه های متفاوتی ابراز شده است. اما منطق سنتی و منطق جدید، که با کارهای فرگه آغاز شده است، در این زمینه تفاوت مبنایی مهمی دارند. در منطق سنتی قضیه حملی به موضوع و محمول تجزیه می شود، اما در منطق فرگه قضیه به تابع و متغیر تجزیه می گردد و تحلیل قضیه به موضوع و محمول، به نقد کشیده می شود. مقاله حاضر، پس از گزارش هر یک از این دیدگاه ها، دیدگاه فرگه را نقد کرده و کوشیده است تا لوازم ناپذیرفتنی آن را نشان دهد.

آر. آرنالدز در این مقاله با نگاهی تاریخی، جایگاه «علم منطق» را در جهان اسلام و نیز ارتباط آن را با دیگر علوم اسلامی، از جمله نحو، تفسیر، فقه، کلام، فلسفه و عرفان بررسی می کند. او ضمن بررسی واکنش های نخستین اندیشمندان مسلمان در برابر ترجمه متون منطقی، دیدگاه های منطق‎دانان مسلمان را با دیدگاه های ارسطویی مقایسه می کند.
منطق با ترجمه ها و شرح ها به جهان اسلام وارد شد، و با این که ابتدا برخی آن را به کلی نفی ‎می کردند، از نظر آرنالدز، حتی کسانی که آن را می‎پذیرفتند، با فروکاستن آن به ابزاری برای ارزیابی نام ها و معانی از مسیر ارسطویی جدا می‎شدند. پیش‎فرض های کلامی و نفوذ آثار سریانی و رواقی نیز از عوامل دیگری بود که در آغاز ظهور منطق‎ اسلامی، آن را از منطق ارسطویی جدا می‎ساخت. آرنالدز در کنار این امور، به خلاقیت ها و ابتکارات شارحانی مانند فارابی و ابن رشد نیز اشاره کرده، تاکید می ورزد که با آثار ابن سینا منطق به منزله بخش مقدماتی فلسفه تثبیت شد، همان‎گونه که با آثار غزالی، وارد علم فقه گردید. با این حال، او اذعان می دارد که حتی پیش از غزالی نظریه استدلال، در چارچوب علم اصول، کانون توجه مسلمانان بوده است.

نگاه مقاله «منطق» در دائره المعارف اسلام به منطق و مراحل آن در جهان اسلام، کاستی هایی دارد که این نوشتار در مقام نقد آنهاست:اولا، نام گذاری این علم به «منطق» از سوی مسلمانان برگرفته از آیات قرآن نیست؛ثانیا، مخالفت برخی مسلمانان با منطق، در عرب گرایی و باورهای دینی مسلمان ریشه ندارد؛ثالثا، سیر تحول منطق را در جهان اسلام به دست منطق دانان مسلمان، مطرح نمی سازد.
در پایان، ناقد با بیان سیر اجمالی منطق از عصر ترجمه در جهان اسلام، نواقص مقاله آر.آرنالدز را تکمیل می کند.

مرکز پژوهشی دائره المعارف علوم عقلی اسلامی در نظر دارد پیش از نگارش دائره المعارف علوم عقلی اسلامی، فرهنگ نامه هایی در زمینه منطق، فلسفه، کلام و عرفان منتشر نماید.
این فرهنگ نامه ها، ویژگی هایی دارند که آنها را از همه دانش نامه های موجود متمایز می سازد و برخی از شاخصه های بی سابقه در محتوا، برجستگی ویژه ای در آنها ایجاد خواهد کرد.
اولین رشته ای که به لحاظ ترتیب منطقی برای نگارش فرهنگ نامه برگزیده شده، منطق است.
در این شماره، دو نمونه از مقالات نگاشته شده با ویژگی های مورد نظر، یعنی مقاله «منطق» و مقاله «تصور»، جهت بهره مندی از دیدگاه های دانشوران علوم عقلی و کارآشنایان در امر دانش نامه نویسی ارائه می گردد؛ بدان امید که صاحب نظران با راهنمایی های خود، ما را در تصحیح و تکمیل این شیوه یاری رسانند.

گسترش علوم و گوناگونی اطلاعات، بشر را واداشته تا امکانات علمی ای فراهم آورد که اطلاعات، سریع و دقیق برای جویندگان به دست آید. یکی از این نوع امکانات دائره المعارف نگاری است, و دیگری اصطلاح نامه نویسی؛ تا در آن، ساختار و هندسه یک علم و نیز جایگاه یک اصطلاح در ساختار آن علم و روابط آن با اصطلاحات دیگر روشن شود. در این مقاله، اصطلاح نامه منطق معرفی می شود و با تامل در کاستی های آن پیشنهادهایی ارائه می گردد.

از نخستین نیازهای نگارش دائره المعارف، شناسایی مدخل های آن است. شیوه انتخاب مدخل ها و دسته بندی آنها نقش مؤثری در ساختار دائره المعارف دارد. مرکز پژوهشی دائره المعارف علوم عقلی اسلامی، بر خلاف دائره المعارف های دیگر، برای مدخل گزینی شیوه ای جدید برگزیده است. این شیوه هرچند زمانی طولانی می طلبد، محصول آن کاری بنیادی و ماندنی خواهد بود. در این شیوه با استفاده از اصطلاح نامه هر یک از علوم، مدخل ها شناسایی شده، سپس در یک دسته بندی کلی به دو مقام «تحقیق» و «عرضه» تقسیم می شود. در این مقاله، ویژگی های هر مقام تبیین شده است.